Fort aan de Uppelse Dijk (Wijk en Aalburg)

Fort aan de Uppelse Dijk, ook bekend als Fort Altena, is een van de vele gestandaardiseerde forten die de ruggengraat vormden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het meest omvangrijke en kostbare verdedigingssysteem uit de Nederlandse geschiedenis. Gelegen nabij Werkendam in het Land van Altena, vertelt de geschiedenis van dit fort niet het verhaal van adellijke bewoning, maar van militaire ingenieurskunst en de strategie van defensieve inundatie. Van een cruciaal scharnierpunt in de landsverdediging tot een overbodig geworden militair object en tegenwoordig een natuur- en recreatiegebied, weerspiegelt dit fort de opkomst en ondergang van de 19e-eeuwse vestingbouwkunde.

De oorsprong van het fort ligt in de noodzaak om de Nieuwe Hollandse Waterlinie aan de zuidkant te versterken en te controleren. De bouw vond plaats tussen 1847 en 1850. De primaire functie van Fort aan de Uppelse Dijk was tweeledig. Ten eerste moest het de strategisch belangrijke Papsluis verdedigen, een van de belangrijkste inundatiesluizen waarmee het water uit de Boven-Merwede in de polders kon worden gelaten om de Waterlinie te activeren. Ten tweede moest het de Uppelse Dijk zelf en de Buitendijkse Weg, die als hoge en droge toegangswegen (‘accessen’) door het geïnundeerde gebied liepen, afsluiten voor een vijandelijke opmars. Het fort was daarmee een essentieel scharnierpunt dat de controle over het water en de toegang tot het westen van Nederland garandeerde.

De architectuur van het fort is een typisch voorbeeld van de vestingbouw uit het midden van de 19e eeuw. Het is een aarden verdedigingswerk met daarin een bomvrije toren, een zogenaamd torenfort. Dit centrale, bakstenen gebouw met zijn dikke muren en een aarden dekking was ontworpen om weerstand te bieden aan het toenmalige geschut. In de periode 1878-1880 werd het fort gemoderniseerd om aan de eisen van de tijd te voldoen. Er werden een bomvrije kazerne, remises voor de kanonnen en een contrescarpgalerij toegevoegd, waardoor het fort zijn huidige, meer uitgestrekte vorm kreeg. Het was ontworpen om een bezetting van enkele honderden soldaten te huisvesten die in tijden van oorlog de sluizen en de dijk moesten verdedigen.

De militaire betekenis van het fort nam echter snel af. De ontwikkeling van de brisantgranaat rond 1885 maakte de bakstenen en aarden forten in één klap verouderd; ze waren niet langer bestand tegen de enorme explosieve kracht van deze nieuwe munitie. Hoewel het fort tijdens de Eerste Wereldoorlog nog volledig werd gemobiliseerd, kwam het nooit tot gevechtshandelingen. Na de Tweede Wereldoorlog verloor het definitief zijn functie in de landsverdediging. Het werd nog enige tijd gebruikt voor munitieopslag, maar raakte daarna in verval en werd overgelaten aan de natuur.

De redding en herwaardering van het fort kwamen in de late 20e eeuw, toen het belang van de Nieuwe Hollandse Waterlinie als uniek cultureel en landschappelijk erfgoed werd onderkend. Het fort werd overgedragen aan Staatsbosbeheer en later gerestaureerd. Tegenwoordig is het een rijksmonument en maakt het integraal deel uit van het UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies. Het fort is nu een natuurgebied waar zeldzame planten en vleermuizen een thuis hebben gevonden. Het is deels opengesteld voor publiek en dient als een rustpunt en informatiecentrum voor recreanten die het omliggende landschap verkennen.

Het wetenschappelijk belang van Fort aan de Uppelse Dijk is aanzienlijk. Het is een uitzonderlijk gaaf bewaard gebleven voorbeeld van de transitie in de Nederlandse fortenbouw in de 19e eeuw, waarbij de evolutie van een simpel torenfort naar een meer complex polygonaal stelsel zichtbaar is. Als een van de schakels in de Nieuwe Hollandse Waterlinie is het een cruciaal object voor de studie naar de 19e-eeuwse militaire strategie, waarbij de verdediging van het land onlosmakelijk was verbonden met watermanagement. De latere ontwikkeling tot natuurgebied maakt het bovendien een interessante casestudy voor de herbestemming van militair erfgoed.

WIKI