Fort bij Ankeveen

Fort bij Ankeveen, verscholen in het waterrijke natuurgebied van de Ankeveense Plassen, is een van de laatste en meest robuuste betonnen forten die gebouwd zijn als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. De geschiedenis van dit complex is geen verhaal van adellijke bewoning, maar van de ultieme poging om de Nederlandse hoofdstad te verdedigen met een onneembare ring van fortificaties en water. Van een hypermodern bolwerk dat vrijwel onmiddellijk na de bouw al technologisch achterhaald was, tot een vergeten militair object en tegenwoordig een beschermd natuurreservaat, weerspiegelt Fort bij Ankeveen de laatste fase van de Nederlandse vestingbouw en de succesvolle transformatie van militair erfgoed naar een ecologische bestemming.

De oorsprong van het fort ligt in de late 19e eeuw, in de periode 1887-1914, toen de Stelling van Amsterdam werd aangelegd als een immense verdedigingsring rond de hoofdstad. De primaire functie van Fort bij Ankeveen was uiterst specifiek: het afsluiten van het acces dat werd gevormd door de hoge en smalle dijken tussen de Ankeveense en Horstermeerpolder. In de winter, wanneer de plassen konden bevriezen, vormde dit een kwetsbare doorgang voor een vijandelijke opmars. Het fort moest deze zwakke schakel in de inundatielinie hermetisch kunnen afsluiten met zijn artillerie. Samen met het nabijgelegen Fort bij Uitermeer controleerde het de oostelijke toegang tot de Stelling.

De architectuur van het fort is een schoolvoorbeeld van een standaardfort Model A, de meest geavanceerde en laatste generatie forten van de Stelling. Als direct antwoord op de verwoestende kracht van de brisantgranaat, werd het fort niet van baksteen maar vrijwel volledig van ongewapend beton gebouwd. Het complex bestaat uit een massief, bomvrij hoofdgebouw met verblijven voor een garnizoen van meer dan 300 man, munitiemagazijnen en geschutskazematten. Aan de voorzijde bevonden zich twee hefkoepels met kanonnen, die in een gepantserde stalen koepel omhoog konden worden gebracht om te vuren en daarna weer veilig konden zakken. Het geheel is omgeven door een brede gracht en aarden wallen, een toonbeeld van de militaire technologie aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

De militaire carrière van het fort was ironisch genoeg al voorbij voordat het goed en wel was voltooid. De razendsnelle ontwikkeling van de luchtmacht aan het begin van de 20e eeuw maakte het concept van een statische fortengordel volstrekt achterhaald. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was het fort volledig bemand als onderdeel van de mobilisatie, maar Nederland bleef neutraal. In de Tweede Wereldoorlog speelde het geen actieve rol meer in de verdediging. Na 1945 verloor het zijn defensieve functie, werd het gebruikt als opslagplaats en raakte het uiteindelijk in onbruik, langzaam overgenomen door de natuur.

Na decennia van leegstand en verval werd het fort overgedragen aan Natuurmonumenten. Tegenwoordig is Fort bij Ankeveen een rijksmonument en een kernonderdeel van het UNESCO Wereldergoed Stelling van Amsterdam. Het heeft een puur ecologische herbestemming gekregen. De geïsoleerde ligging, de duisternis en het stabiele klimaat in de betonnen gewelven maken het een van de belangrijkste overwinteringsplaatsen voor vleermuizen in de regio, waaronder de zeldzame meervleermuis. Om deze kwetsbare natuur te beschermen, is het fort niet vrij toegankelijk voor het publiek.

Het wetenschappelijk belang van Fort bij Ankeveen is aanzienlijk. Als een van de best bewaarde Model A-forten is het een cruciaal studieobject voor de laatste fase van de Nederlandse vestingbouw aan het begin van de 20e eeuw. Voor militair- en architectuurhistorici biedt het een perfecte casestudy van de overgang naar betonnen constructies en het gebruik van pantserstaal. De succesvolle transformatie tot een beschermd natuurreservaat maakt het bovendien tot een belangrijk voorbeeld van ecologisch erfgoedbeheer, waarbij de natuurwaarde van het monument prioriteit heeft gekregen boven een publieke of commerciële functie.

WIKI