Kasteel Menkemaborg (Uithuizen)

De Menkemaborg in Uithuizen is een van de meest vooraanstaande en best bewaarde voorbeelden van een Groninger borg, en biedt een zeldzaam authentiek beeld van het leven van de Ommelander adel in de 18e eeuw. De geschiedenis van dit imposante landhuis, die begint als een sober middeleeuws steenhuis, is een verhaal van macht, rijkdom en architectonische transformatie. Als museumhuis, compleet met oorspronkelijke inboedel en gereconstrueerde tuinen, is de Menkemaborg een tijdcapsule die de aristocratische wooncultuur van de Groninger jonkers op unieke wijze tot leven brengt.

De oorsprong van de borg gaat terug tot de 14e eeuw, toen op deze locatie een eenvoudig, verdedigbaar steenhuis werd gebouwd. De oudste vermelding dateert uit circa 1400. Dit oorspronkelijke gebouw was het bezit van lokale hoofdelingen, waarschijnlijk de familie Menkema, en fungeerde als een machtsbasis in de toenmalige Ommelanden. De architectuur was primair functioneel en gericht op verdediging: een robuust bakstenen gebouw met dikke muren, omringd door een gracht. Het was het centrum van een landbouwkundig bezit en een veilige haven in een regio die werd gekenmerkt door de afwezigheid van een sterk centraal gezag en frequente lokale conflicten.

De meest ingrijpende en bepalende transformatie vond plaats rond 1700, nadat de borg in 1682 in het bezit was gekomen van de invloedrijke familie Alberda. Mello Alberda, een telg uit een vooraanstaand jonkergeslacht, en zijn nazaten lieten het middeleeuwse steenhuis verbouwen tot een luxueus en symmetrisch lustslot, geheel naar de mode van de tijd. Er werden nieuwe vleugels aangebouwd, de gevels werden voorzien van grote schuiframen en het interieur werd verfraaid met kostbare schouwen, wandbespanningen en stucwerk. De borg veranderde van een gesloten verdedigingswerk in een open en representatief huis, ontworpen om de status en rijkdom van zijn bewoners te etaleren.

In de 19e en vroege 20e eeuw onderging de Menkemaborg, in tegenstelling tot veel andere borgen, geen ingrijpende moderniseringen meer. De bewoners leefden voort met het 18e-eeuwse interieur en exterieur, waardoor het unieke karakter van die periode onbedoeld werd geconserveerd. Deze stilstand in ontwikkeling, ingegeven door veranderende economische en maatschappelijke omstandigheden, bleek de redding van de borg. Het zorgde ervoor dat een zeldzaam authentiek en samenhangend 18e-eeuws ensemble van architectuur, interieur en collectie bewaard bleef voor het nageslacht.

Een cruciaal moment in de geschiedenis van de Menkemaborg was de overdracht in 1921. Na de dood van de laatste bewoner verkochten de erfgenamen de borg, inclusief de complete en eeuwenoude inboedel, aan het Groninger Museum. Dit was een vooruitziende daad van cultuurbehoud die zijn tijd ver vooruit was. Onder leiding van museumconservator A.J. van der Boom werd de borg in de jaren daarna zorgvuldig gerestaureerd en in 1927 opengesteld voor het publiek. Het doel was niet om een museum in een kasteel te maken, maar om de borg zelf als museum te presenteren, alsof de bewoners zojuist waren vertrokken.

Tegenwoordig is de Menkemaborg een rijksmonument van internationale allure. Het wetenschappelijk belang ervan is uitzonderlijk groot. Omdat de borg als een eenheid van gebouw, interieur, collectie en tuinen bewaard is gebleven, vormt het een primaire bron voor onderzoek naar de Nederlandse wooncultuur, de decoratieve kunsten en de sociale geschiedenis van de 18e-eeuwse aristocratie. De zorgvuldig gereconstrueerde tuinen, gebaseerd op een gedetailleerd tuinplan uit circa 1705, bieden daarnaast waardevolle inzichten in de Nederlandse tuinarchitectuur uit de vroege Verlichting.

WIKI